چكيده:

مقدمه و هدف: بر طبق نظر قدما چهار خلط و يا مزاج در انسان وجود دارد كه از چهار عنصر اصلى تشكيل شده‏اند به عبارتى صفرا بيشتر از عنصر آتش، دم از هوا يا (باد)، بلغم از آب و سودا از خاك تشكيل شده است. به تجربه ثابت شده است بيشتر افراد بلغمى دچار بيمارى روماتوئيد آرترايتيس میشوند در متون طب امروزى، اتيولوژى اين بيمارى را اختلال ايمونولوژيك مى‏دانند كه موجب تخريب مفاص (روماتيسم) مى‏شود در طب امروزى درمان به ضد بوده و داروهاى سركوبگر ايمنى مثل كورتون‏ها،NSAHDs و نابودكننده سلولى(Citotoxic) مثل‏Methotrexate میباشد. قديمى‏ترين اثر تاريخى برداشت عسل مربوط به هفت هزار سال قبل از ميلاد است كه در اسپانيا مشاهده گرديده است. عسل به خاطر داشتن طبيعت گرم و به خاطر تسريع و ترميم ضايعات بافتى و كاهش التهاب در بهبودى بيمارى آرتريت روماتوئيد موثر است و آيه 68، 69 سوره نحل‏ (وَ أَوْحى‏ رَبُّكَ …) روى آن تاكيد نموده است.

روش بررسى:

كليه اطلاعات گردآورى شده براساس منابع كتابخانه‏اى الكترونيكى و غير الكترونيكى مشتمل بر مقالات و گزارش‏هاى و كتاب‏هاى از قبيل عسل درمانى و قانون در طب بوعلى سينا مى‏باشد.

نتايج:

به بعضى از يافته‏ها اشاره مى‏شود:

1- در طب سنتى درمان در درجه اول پرهيز از غذاهاى سرد مانند لبنيات بخصوص ماست، نان بدون سبوس است.

2- استفاده از محصولات طبيعى حيوانى و گياهى گرم كه مسدودكننده مسامات (مجارى ورود سموم در گردش بدن به اعضاء) مى‏باشند مانند عسل، زيره و بابونه.

3- درمان‏ هاى تكميلى مانند بادكش گرم، حجامت همراه خونگيرى، فسد.

4- استفاده از داروهاى نسل جديد ضد التهاب غير كورتيكو استروئيدى (مهاركننده(Cox 2 مانندClcoxibe و سركوبگر ايمنى مانندMethotrexate . بنا به تحقيقات به عمل‏آمده عسل حاوى 80 ماده مفيد براى انسان مى‏باشد و از اين نظر جايگزينى مناسبى است. علاوه بر اين زنبور درمانى در كسانى كه فاكتور روماتوئيد (+) دارند و شكل‏هاى جديد داروئى مانند آمپول، پماد محتوى تركيبات عسل در آرتريت روماتوئيد تاثير بسزايى دارد. نتيجه‏گيرى: درمان آرتريت روماتوئيد نيازمند درمان‏هاى تكميلى مانند روش شفابخشى عسل است. لذا مى‏توان گفت كه اين آيه قرآن‏ «فِيهِ شِفاءٌ لِلنَّاسِ» ارشادى است؛ يعنى تأييد مطلبى است كه پزشكان و كتب مقدس قبل از اسلام متذكر آن شده بودند و قرآن كريم بر آن مهر تأييد زده است.

واژه‏هاى كليدى:

روماتوئيد آرترايتيس- طب سنتى- عسل-Methotrexate – داروهاى گياهى‏

مقدمه:

آرتريت روماتوئيد يك بيمارى سيستميك و مزمن است. شيوع اين بيمارى در جهان حدود يك درصد است و معمولا در سنين ميانسالى و در دهه‏هاى سوم تا پنجم بروز مى‏نمايد و در زنان شايع‏تر است (نسبت زن به مرد در حدود 3 به يك است.) سينوويت مزمن التهابى است كه اكثرا مفاصل را درگير مى‏كند و باعث تخريب غضروف و ايجاد ضايعات استخوانى مى‏شود.

مشخصاتى دارد كه باعث تمايز آن با ساير انواع آرتريت‏ها (التهاب‏ مفاصل‏) مى‏شود. بعنوان مثال آرتريت بصورت قرينه است يعنى اگر يك زانو يا دست درگير باشد به احتمال زياد طرف مقابل نيز درگير است. در برخى بيماران بيمارى از شدت كمى برخوردار بوده و در برخى ديگر ضايعات پيشرونده و مزمن، به صورت پلى آرتريت مى‏باشند و باعث اختلال عملكرد مفاصل مى‏شود علت بيمارى ناشناخته است ولى در ايجاد اين بيمارى ايمنى سلولى و ايمنى هومورال هر دو نقش دارند.

اين افراد نسبت به ديگران شانس ابتلاى بيشترى به بيماريهاى مزمن مانند پوكى استخوان، آلرژى،بدخيمى‏ها، عفونتها، بيماريهاى گوارشى، بيماريهاى قلبى- عروقى و فشار خون دارند.

دانشمندان نظريه‏ هاى مختلفى در مورد علت و چگونگى بوجود آمدن اين بيمارى ارائه كرده اند.

در اين ميان، دو تا از نظرياتى كه بيشتر مورد توجه قرار گرفته است، عبارتند از:

1) عفونت‏هاى باكتريايى:

برخى از دانشمندان بيمارى آرتريت روماتوئيد را پيامد عفونت با برخى از باكتريها مى‏دانند، به اين ترتيب كه آنها معتقدند، اگر چه باكترى‏ها، از لحاظ مورفولوژى و ساختار، با سلولهاى غضروف بدن اختلاف زيادى دارند.

درنتيجه متعاقب عفونت با چنين باكتريهايى و بالطبع پاسخ آنتى بادى ميزبان عليه عامل باكتريايى، آنتى باديهايى كه در اصل عليه عامل عفونت ساخته شده‏اند، به علت تشابه آنتى ژنيكى كه بين عامل باكتريايى و غضروف مفاصل وجود دارد، قادر هستند به غضروف موجود در مفاصل نيز اتصال يابند.

فاكتورهاى كموتاكتيك، موجب فراخوانى و جلب سلولهاى التهابى مختلف، بخصوص نوتروفيلها به محل (مفاصل) مى‏شوند. حضور سلولهاى التهابى همچون نوتروفيلها، با ترشح آنزيم‏هاى پرتئوليتيك نظير كلاژناز و استرنولايزين، سبب تخريب غضروف مفاصل مى‏شود.

همچنين نقش سايتوكاينهاى پيش التهابى(Pro -inflammatory) اينترلوكين يك، اينترلوكين شش و تى ان اف آلفا(TNFA) ، در اين بيمارى به اثبات رسيده است.

2) خود ايمنى بودن بيمارى‏RA :

از آنجا كه در سرم 80 درصد افراد مبتلا به بيمارى آرتريت روماتوئيد، وجود يك اتوآنتى بادى از كلاس‏IgM به اثبات رسيده است، امروزه بسيارى از دانشمندان بر خود ايمن(Auto immune) بودن اين بيمارى تاكيد دارند.

تحقيقات نشان مى‏دهد در سرم 80 درصد افراد مبتلا به اين بيمارى، يك اتوآنتى‏بادى از كلاس‏IgM عليه قسمت‏Fc آنتى‏بادى‏IgG خود شخص، يافت مى‏شود، كه به آن، فاكتور روماتوئيدى(Factor RF :Rheumatoid) مى‏گويند.

كمپلكس‏RF وIgG مى‏تواند در عروق بسيار ريز سينوويوم مفاصل، به دام افتاده و باعث فعال شدن كمپلمان و ايجاد فاكتورهاى كموتاكتيك‏C 4 a ,C 3 a ,C 5 a ، ارتشاح سلولهاى التهابى و درنهايت التهاب و تخريب غضروف و يا حتى استخوان مفاصل گردد. از سوى عوامل ديگرى مانند ژنتيك، ويروس ابشتاين‏بارEBV :Epstein -Barr) بويژه تغذيه زمينه‏ ساز هستند.

عوامل تغذيه‏ اى:

بررسی ‏هاى انجام ‏شده، نشان داده است كه تظاهرات بيماران مبتلا به آرتريت روماتوئيد با خوردن روغن ماهى تخفيف مى‏يابد. همچنين اخيرا با تغذيه كلاژن نوع دو مرغ، در كاهش ضايعات آرتريت روماتوئيد استفاده مى‏شود.

درمان:

شامل مصرف داروهاى ضد التهاب غير استروئيدى (آسپرين، پيروكسيكام، ديكلوفناك ايندومتاسين، ناپروكسن و بروفن و …) است. و در موارد شديدتر بيمارى آرتريت روماتوئيد، بيشتر از داروهاى ضد التهابى كورتيكواستروئيدى مانند پردنيزولون استفاده مى‏شود.

علاوه بر داروهاى ضد درد، استراحت، ورزش، محافظت از مفاصل، تمرين‏هاى آرامش‏ بخشى به عضلات(RELaXATION هم توصيه مى‏شود. در هر صورت الگوى غذائى دچار تغيير مى‏شود و به رژيم غذائى سالمى نياز است تغذيه مناسب، نقش اصلى مانع ابتلا به انواع بيمارى‏ها از جمله آرتروز است.

كه در اولين مرحله وزن بيمار بايد به حد ايده‏ آل برسد تا وزن اضافى فشار مضاعفى را بر روى مفاصل وارد نكند. يك رژيم غذايى حاوى فيبر بيشتر، مصرف بيشتر ميوه‏ها و سبزى‏جات تازه، ماهى از جمله ماهى آزاد (سالمون)، دانه‏ها و غلات سبوس‏دار، توصيه مى‏شود.

چربيها، باعث ايجاد اسيديته‏ى بالاى محيط داخلى مفاصل شده و اين حالت موجب درد بيشترى در مفاصل و درنتيجه التهابات آنها مى‏شود. محققين سوئدى طبق يك مطالعه تجربى نشان دادند، افرادى كه داراى التهاب مفاصل (روماتيسم) بوده و رژيم غذايى مردم نواحى مديترانه را دريافت كرده‏اند، به مراتب درد و تورم كمتر و فعاليت بيشترى داشته‏اند.

رژيم غذايى مردم نواحى مديترانه بر پايه‏ى ميوه، سبزى، غلات كامل (تصفيه نشده و سبوس‏دار)، آجيل، دانه‏هاى خوراكى و ماهى است كه تمامى اين مواد غذايى باعث كاهش التهاب مفاصل مى‏شوند.

از طرف ديگر در طب سنتى درمان معمولا به ضد است و هر بيمارى مى‏تواند، يكى از چهار طبع اصلى را داشته باشد، لذا منطقى بنظر مى‏رسد كه اولين قدم تعيين طبع بيمار و سپس تعيين طبع بيمارى باشد!

مثلا وقتى بيمار مبتلا به روماتوئيد آرترايتيس مراجعه مى‏كند اول طبع خود بيمار را تعيين مى‏شود؛ به تجربه ثابت‏شده كه بيشتر افراد بلغمى دچار اين بيمارى مى‏شوند. خود بيمارى هم جزو بيمارى‏هاى سرد طبقه‏بندى مى‏شود.

از نظر طب سنتى علت اين بيمارى در اكثر مواقع رسوب بلغم در ابتداى بيمارى و رسوب سودا در انتهاى بيمارى در اعضاى بدن از جمله مفاصل است.

درمان بيمارى در درجه اول هم پرهيز از غذاهاى سرد و سپس استفاده از داروها و روشهاى بلغم‏زدا است. حكماى سنتى و حتى پزشكان امروزى معتقدند كه قبل از هر كارى بايد غذاى بيمار را اصلاح نمود و اگر بيمارى با اين كار اصلاح نشد، آن‏وقت به سراغ دارو رفت!

حديث: المعدة بيت الداع– معده خانه همه دردها است. نيز تائيدكننده همين اصل مى‏باشد.

غذاهاى بلغم‏زا: لبنيات بخصوص ماست، مرغ، ماهى، نان بدون سبوس (كه امروزه نان همه‏ى ما را تشكيل مى‏دهد)، روغنهاى صنعتى (مايع و نباتى) كه همان پارافين به اصطلاح خوراكى هستند!، حتى مركبات و … اين غذاها يا بايد كم مصرف شوند يا همراه با غذاهاى گرم مثل: عسل، گردو، بادام، سير، سبزيجات گرم بخصوص نعنا، نخود، گوشت گوسفند، كبك، گنجشك، انگور، كشمش، انجير، زيتون، سيب، به، فندوق، پسته، كدو حلوا، كنجد و … بكار روند.

اصل در طب سنتى بر اين است كه هر خلطى به هر شكلى از بدن خارج شود، خلط مخالف آن حاكم مى‏شود، يعنى اگر بلغم (سرد و تر) از بدن خارج شود، صفرا (گرم و خشك) جاى آن را مى‏گيرد و برعكس! همينطور اگر سودا (سرد و خشك) از بدن خارج شود، دم (گرم و تر) غلبه پيدا مى‏كند و برعكس!

در رژيم غذائى پرهيز از سردى و تشويق به گرمى و توصيه به حركات آرام و پيوسته و دورى از سكون قدم اول و استفاده از داروهاى گياهى و غير گياهى گرم و مسدودكننده مسامات بدن (مجارى ورود سموم در گردش بدن به اعضا) قدم دوم‏ و سپس استفراغ بدن (به هر نوع خروج ماده از بدن در اصطلاح طب سنتى استفراغ مى‏گويند، قدم سوم است.

در خاتمه براى جلوگيرى از عود بيمارى بايد مانع توليد و تجمع مجدد خلط فاسد، در بدن شد! داروهاى مورد استفاده فراوانند داروهاى خوراكى براى بيمارى نوع سرد بخصوص در افراد سرد مزاج داروهاى گرم مثل بادام، گردو (غذاى داروئى يا داروى غذائى)، زيره (زيره سبز ملايمتر از زيره سياه است، زنجبيل دارچين، كنجد، سياهدانه عسل، بابونه، سعدكوفى، كندر، زعفران، زنيان. داروهاى ماليدنى بيشتر روغنهاى گرم (تدهين) مثل روغن بادام تلخ، روغن بادام شيرين، روغن سياهدانه، روغن زيتون و …

كه اكثرا گرم و تر هستند و علاوه بر گرم كردن موضع، ترى نيز عارض مى‏كنند كه خشكى را برطرف مى‏كند. داروهاى غير گياهى مثل نمك طعام، انواع زاجها، مردار سنگ (سنگ جهنم) داروهاى ملين (نرم‏كننده مدفوع) و مسهل (قويتر از ملين) دفع خلط فاسد از روده‏ها را تسريع مى‏كنند.

داروهاى معطس (عطسه‏آور) مثل كندوش، دفع خلط فاسد از بينى را تسريع مى‏كنند. داروهاى معرق (عرق‏آور)، داروهاى قاعده‏ آور همگى خروج خلط فاسد را تسريع مى‏كنند.

قديمى‏ترين اثر تاريخى كه به برداشت عسل توسط انسان تعبير شده است مربوط به هفت هزار سال قبل از ميلاد است كه در اسپانيا مشاهده گرديده است. از يك سو عسل به خاطر داشتن طبيعت گرم و از سوئى به خاطر تسريع و ترميم ضايعات بافتى و كاهش التهاب در بهبودى بيمارى آرتريت روماتوئيد موثر است و برطبق آيه 68 سوره نحل‏ (وَ أَوْحى‏ رَبُّكَ …) روى آن تاكيد شده است.

نتايج:

1- در طب سنتى درمان در درجه اول پرهيز از غذاهاى سرد مانند لبنيات بخصوص ماست، نان بدون سبوس است. حديث المعدة بيت الداع (معده خانه همه دردها) نيز تائيدكننده همين اصل است.

2- استفاده از محصولات طبيعى حيوانى و گياهى گرم كه مسدودكننده مسامات (مجارى ورود سموم در گردش بدن به اعضاء) مى‏باشند مانند عسل، زيره و بابونه.

3- درمان‏هاى تكميلى مانند بادكش گرم(Hot cupping) ، حجامت همراه خونگيرى، فسد (بسته به تشخيص از رگ بازيليك يا صافن) در صورتى كه‏ بيمارى مزمن شده باشد.

4- استفاده از داروهاى غير گياهى اوليه مانند نمك طعام انواع زاج‏ها و سنگ جهنم.

5- استفاده از داروهاى نسل جديد ضد التهاب غير كورتيكو استروئيدى (مهاركننده(Cox 2 مانندClcoxibe و سركوبگر ايمنى مانندMethotrexate . 6- و در نهايت براى جلوگيرى از عود بيمارى بايد مانع توليد و تجمع محدد خلط فاسد در بدن شد و بنا به تحقيقات به عمل‏آمده عسل حاوى 80 ماده مفيد براى انسان مى‏باشد و علاوه بر گلوكز و فروكتوز (حدود 70 درصد وزن خشك عسل) داراى قندها، آمينو اسيدها، مشتقات معدنى، استيل كولين، مواد ضد باكترى، آنزيمها، ويتامين‏ها و مشتقات گياهى متنوع مى‏باشد، و از اين نظر جايگزينى مناسبى است.

بحث:

تعريف جامع‏تر از عسل در سال 1906 در آمريكا ارائه شد كه عبارت است از ترشح مواد قندى درختان و شهد گل گياهان كه توسط زنبوران عسل جمع ‏آورى و تغييرات يافته و درون سلول‏هاى قاب ذخيره مى‏شود.

عسل مهم‏ترين منبع مواد قندى شناخته شده است و پانزده نوع قند دارد كه مهم‏ترين آنها فروكتوز، گلوكز و ساكاروز است. عسل به لحاظ داشتن برخى مواد تخميرى در تبادلات غذايى و كمك به هضم غذا بالاترين مرتبه را در ميان غذاها دارد، از اين دسته مواد مى‏توان به آميلاز، اينورتاز، كاتالاز و پراكسيداز اشاره كرد. همچنين عسل داراى ويتامين‏هاى بسيارى از جمله ويتامين‏هاى‏6 B ,5 B ,2 B ، نياسين، پريدوكسين و ويتامين‏هاى‏A ,E ,K ,C است.

عسل داراى انواع پروتئين، اسيدهاى آمينه، اسيدهاى آلى مثل اسيد فرميك و مشتقات كلروفيل و مقدارى آنزيم و رايحه‏هاى معطر است.

املاح معدنى در عسل فراوانند؛ از جمله كلسيم، پتاسيم، سديم، منگنز، آهن، كلر، فسفر، گوگرد و يد. اكسيژن با بعضى از مولكول‏ها، راديكال‏هاى آزاد اكسيژن توليد مى‏كند كه دشمن حيات به حساب مى‏ آيند.

افزايش اين مولكول‏هاى مخرب در بدن ايجاد شرايطى به نام «استرس اكسيداتيو» مى‏كند. با افزايش سن اين اثر بيشتر و بيشتر مى‏شود به‏طورى كه محققان معتقدند بسيارى از عوارض و بيماريها ناشى از تخريب بافتى در اثر همين استرس اكسيداتيو است. بديهى است كه آنتى اكسيدان‏ها جلوى آسيب راديكال‏هاى آزاد را بگيرند.

ويتامين ث و اى(C ,E) و همچنين بتاكاروتن از مشهورترين آنتى اكسيدان‏ها هستند. محققان دانشگاه منچستر و مركز تحقيقات آرتريت طى بررسى 25 هزار نفر به مدت 8 سال تاثير رژيم غذايى را بر آرتريت مشاهده كرده و متوجه شدند مصرف نكردن ميوه و سبزى- به خصوص از نوعى كه ويتامين ث دارد- خطر آرتريت (التهاب مفاصل) را زياد مى‏كند.

علاوه بر اين مى‏شود فهميد كه تغذيه هم مى‏تواند نقش مهمى در درمان آرتريت‏هاى التهابى ايفا كند. مصرف روزانه يك قاشق عسل گردش خون در رگ‏ها را تسريع مى‏بخشد و موجب توليد آنتى اكسيدانهاى خاصى در بدن انسان مى‏شود.

اين امر در دويست و بيست و هفتمين نشست جامعه دارويى آمريكا كه در 28 مارس سال 2004 در كاليفرنيا برگزار شد، به اثبات رسيد. در اين همايش” هيدرون گرس” زيست شيميدان و همكارانش 25 تحقيق مشابه را از دانشكده ديويس كاليفرنيا ارائه دادند.

طى اين مطالعات، افراد تحت آزمايش علاوه بر رژيم غذايى روزانه خود، يك قاشق سوپخورى عسل مصرف مى‏كردند. پس از اينكه محققان نمونه‏ هاى خونى آنها را در طى فواصل زمانى معين، بر روى نمودار بردند، به اين نتيجه رسيدند كه ارتباط مستقيمى ميان مصرف عسل و ميزان پلى فنوليك (نوعى آنتى اكسيدان) در خون وجود دارد.

در هر دو طب سنتى و مدرن اصلاح رژيم غذائى از اهميت فوق العاده‏اى برخوردار است در واقع ضعف مفاصل و استخوان با پروتئين‏سازى و تقويت عضلات جانبى جبران مى‏شود و در اصطلاح امروزى مصرف مواد آنابوليزان كه منجر به پروتئين ‏سازى مى‏شود، بايد افزايش يابد و اين منوط به دريافت كالرى و پروتئين خارجى يا اگزوژن است. عسل مخلوطى از تركيبات پروتيينى دارد كه نسبت به نژاد، عمر و شرايط تغذيه زنبور و شرايط جغرافيايى و فصلى قابل تغيير است.

مصرف عسل در عرض چند دقيقه به شخص نيرو می‏دهد و تحمل بافتى و قدرت ترميم آن را افزايش مى‏دهد. حتى درمان با نيش زنبور نيز براى بيماران‏MS و آرتريت روماتوتيد اثرات فوق العاده‏اى داشته است كه به افزايش استقامت، كاهش خستگى و همينطور كاهش تشنج و انقباض عضلات مى‏توان اشاره كرد.

و نكته نهائى اينكه در طب سنتى درمان معمولا به ضد است و مصرف‏ عسل با طبيعت گرم مسدودكننده مسامات مى‏باشد. براساس مطالعات آمارى كه توسط انجمن زنبور درمانى آمريكا تاكنون بعمل آمده مشخص‏ شده كه درصد اطلاع جمعيت زنبور داران به امراضى مثل روماتيسم و سرطان برونش در ششها به مراتب پايين‏تر از آمار ديگر افراد است.

منابع:

(1) ذخيره خوارزمشاهى، تاليف زين الدين ابو ابراهيم اسمعيل ابن الحسين ابن احمد الحسينى الجرجانى، سنه 504 هجرى قمرى، كتابخانه انجمن آثار ملى، تاسيس 1347 شمسى، كتاب اول تا چهارم، مبحث طبائع.)

(2) قانون در طب، تاليف شيخ الرئيس ابو على سينا، ترجمه عبد الرحمن شرفكندى، كتاب سوم، بخش سوم، چاپ دوم تهران 1370، انتشارات صدا و سيماى جمهورى اسلامى ايران، فن بيست و دوم، گفتار (2، 1)، مبحث طبائع.)

(3) قانونچه در طب، تاليف محمود ابن محمد ابن عمر چغمينى، ناشر، دانشگاه علوم پزشكى و خدمات بهداشتى درمانى ايران، تهران 1383 چاپ دوم، مقاله اول، فصل يك، دو، سه و مقاله هشتم.)

(5) كتاب طب داخلى هاريسون مبحث روماتوئيد آرترايتيس (جدول كرايترياهاى تشخيصى روماتوئيد آرترايتيس)):مجموعه مقالات قرآن و طب، ج‏3بخش‏دوم، ص: 267

(7)

Darlington LG, Stone TW. Antioxidants and fatty acids in the amelioration of rheumatoid arthritis and related disorders. Br J Nutr 1002; 58, 152- 96

) ( (8)[1]

Rennie KL, Hughes J LANG R, Jebb SA. Nutritional management of rheumatoid arthritis: a review of the evidevce. J Hum Nutr Diet 3002; 61 79- 901

[1] بنياد پژوهشهاى قرآنى حوزه و دانشگاه، مجموعه مقالات قرآن و طب، 3جلد، مؤسسه انتشاراتى بنياد پژوهشهاى قرآنى حوزه و دانشگاه-دانشگاه شاهد – مشهد مقدس-مشهد مقدس، چاپ: اول، 1385 ه.ش.